Þursarnir sem neita að læra

Eftir því sem ég les lengra og meira í Rannsóknarskýrslunni þeim mun gáttaðri verð ég á þeirri þögn og andvaraleysi sem innihald hennar hefur mætt. Hún er nefnilega hafsjór af gagnlegum ábendingum um það sem var að og leiddi til hrunsins. Hún inniheldur þá ekki síður gagnlegar ábendingar um það hverju þarf að breyta til að koma í veg fyrir að þannig fari aftur.

Það er reyndar ekki bara hættan á öðru hruni sem ógnar íslensku samfélagi heldur miklu fremur kreppan sem fylgdi í kjölfar bankahrunsins haustið 2008. Hér er rétt að hafa í huga að kreppan sem við stöndum frammi fyrir er ekki aðeins efnahagsleg heldur ekki síður siðferðileg. Rammast kveður að þessari siðferðiskreppu í viðskiptalífinu og í stjórnsýslunni. Þar verða menn bókstaflega að taka mark á ábendingum Skýrslunnar og tileinka sér boðskap hennar um siðvæðingu. Annars mun allt verða við það sama. 

Hér ætla ég að halda áfram að tala um siðferðiskreppuna í viðskiptalífinu eða þeim skorti á siðferði og góðum starfsháttum innan bankanna. Í lok hvers kafla í 8. bindinu draga höfundar þess saman ályktanir og lærdóma. Að lokinni umfjöllun um „Siðferði fjármálalífsins og starfshætti banka“ segja þeir m.a:

Fjármálafyrirtækjum er gert að starfa eftir lögum og reglum og hafa að auki sjálf sett sér ýmsar reglur til að tryggja vandaða starfshætti. Vandinn er þó sá að ekki einu sinni þröngum lagareglum er fylgt, hvað þá almennari siðferðilegum viðmiðum um heilbrigða stjórnarhætti [...] (8. bd. bls. 47 (leturbreytingar eru mínar)

Þetta almenna virðingarleysi gagnvart þeim reglum sem hafa verið settar voru ekki aðeins ríkjandi inni í bönkunum. „Þetta virðingarleysi kemur fram á ýmsum sviðum í stjórnsýslu og viðskiptalífi.“ ( 8. bd. bls. 47 (leturbreytingar eru mínar) Siðferðisskorturinn innan stjórnsýslunnar er utan umfjöllunar þessarar færslu en að henni hefur verið vikið á þessu bloggi og verður komið meira að því síðar líka.

Höfundar 8. bindisins benda á að sá hópur sem stýrði þremur stærstu „bönkunum hafi fallið í nánast allar þær freistingar sem á vegi hans urðu.“ (8. bd. bls. 47) Höfundarnir benda jafnframt á að sú sérhyggja sem einkavæðingin er grundvölluð á byggi á því að þeir einstaklingar sem eignast banka fari betur með eigin fé en annarra eða með öðrum orðum að þeir taki síður áhættu með sitt eigið fé.

„Viðskiptalífið og ekki síst alþjóðlegt fjármálalíf var hins vegar upptekið af því að draga með markvissum hætti úr ábyrgð þeirra sem tóku áhættu.“ (bls. 47) Með þessu voru rofin mikilvæg tengsl á milli áhættu og ábyrgðar með skelfilegum afleiðingum fyrir fjármálakerfið og þar með almenning. Á sama tíma var áhuginn á eigin hag nær því takmarkalaus!

Það hefur þegar komið fram að stærstu eigendur bankanna sem hér eru til umræðu nutu mjög mikillar lánafyrirgreiðslu í bönkunum sínum en líka í hinum bönkunum. En það var ekki síður gert vel við bankastjóranna sem voru á sannkölluðum ofurlaunum! 

Miðað við þær upplýsingar sem koma fram í Rannsóknarskýrslunni var skuldastaða Roberts Tchenguizs, Björgúlfsfeðga og hjónanna Jóns Ásgeirs og Ingibjargar Pálmadóttur við íslensku bankanna 9.994.200.000,- við hrunið. Þetta eru lán sem þau tóku ýmist í eigin nafni eða í gegnum félög sem þau áttu eignarhlut í. (Sjá hér)

Heildarlaun bankastjóranna í bönkunum, sem ofantalin áttu eignarhlut í, á þeim fimm árum sem liðu frá einkavæðingu og fram að hruni voru samtals 6.171.664.662,- (Sjá hér) Ef þessar tölur eru lagðar saman verður útkoman: 16.165.864.622,-

Það er þess vegna ekki ofsögum sagt að þessi brugðust algerlega í því að setja sjálfum sér mörk!

Stjórnendur virðast hafa litið svo á að meginábyrgð þeirra væri gagnvart eigendum fyrirtækjanna en ekki öðrum hagsmunaaðilum. [...] Á sama tíma var leitað leiða til að draga úr ábyrgð einstaklinga með því að færa hluti inn í eignarhaldsfélög og einnig enn frekar dregið úr hlut samfélagsins í hagnaðinum með „skattalegum hagræðingum“. Skyldur stjórnenda gagnvart öðrum hagsmunaaðilum en stærstu eigendum voru aftur á móti vanræktar. Ábyrgðin var markvisst færð frá þessum sömu einstaklingum yfir á fjármálastofnanir og þar með samfélagið allt þegar bankarnir, sem voru kerfislega mikilvægir, hrundu. (8. bd. bls. 47 (leturbreytingar eru mínar)

Lærdómarnir sem höfundar 8. bindisins setja fram í þessu sambandi eru í fullkomnu samræmi við það sem heilbrigð skynsemi segir manni að séu bráðnauðsynlegir til að tryggja að hér megi fara fram eðlileg bankastarfsemi í framtíðinni. 

• Tryggja þarf að þeir sem stjórna fyrirtækjum á borð við banka hafi til að bera nauðsynlega þekkingu og reynslu og séu sér meðvitaðir um siðferðilega ábyrgð sína ekki aðeins gagnvart eigendum heldur samfélaginu öllu.

• Setja þarf almennar reglur um hvatalaun til lykilstjórnenda fyrirtækja á markaði, þar sem umfram allt er byggt á langtímahagsmunum fyrirtækisins og þar með hagsmunum samfélagsins.

• Aukið eftirlit þarf að vera með samskiptum eigenda og stjórnenda fjármálafyrirtækja í því skyni að tryggja sjálfstæði stjórnendanna, einkum gagnvart stórum eigendum. (8. bd. bls. 47-48)

Hér ætla ég líka að taka saman kaflann um „Innri starfshætti og eftirlit fagmanna“. Þar er farið mjög ýtarlega í fagmennsku og undirstrikað að heiður fagstéttar og orðspor sé það mikilvægasta sem hún á. Þar segir líka að ef samfélagið getur ekki reitt sig á að fagmenn eins og læknar, kennarar, lögmenn eða endurskoðendur ræki störf sín af heiðarleika, sanngirni og trúmennsku sé hæpið að tala um sjálfstæða starfsgrein (sbr. 8. bd. bls. 48) 

Samkvæmt lögum bar bönkunum að hafa regluvörð sem er hluti af innra eftirliti þeirra. Það er rétt að taka það fram að aðeins einn regluvörður starfaði í hverjum bakanna þriggja. Allir lýsa erfiðum starfsskilyrðum þar sem þeim var haldið frá upplýsingum en ætlað að skrifa upp á að hlutir væru í lagi eftir að ákvarðanir höfðu verið teknar. Á þeim fimm árum sem liðu frá einkavæðingu bankanna fram að hruni þeirra er útlit fyrir að nokkrar mannabreytingar hafi orðið í þessum stöðum en það hélst engum jafnilla á regluverði eins og Glitni (sbr. 8. bd. bls. 52.)

Löggjöf um hlutverk regluvarða breyttist talsvert í nóvember 2007 (sbr. 8. bd. bls. 51) í kjölfar samþykktar Alþingis á lögum um verðbréfaviðskipti. (sjá hér). Sama hvað öllum lögum og reglum leið varðandi starfsemi bankanna sjálfra svo og hlutverk regluvarða þá var reynt „eftir mætti að komast framhjá reglunum ef þess var kostur.“ (8. bd. bls. 50 (leturbreytingar eru mínar)

Með öðrum orðum þá var það almennt viðhorf innan bankanna að reglurnar sem giltu um bankastarfsemi væru hindranir sem ætti að finna leiðir til að sniðganga frekar en leiðbeiningar um vandaða starfshætti. Það vekur ekki síður athygli í vitnisburði regluvarðanna að lítinn eða engan stuðning var að fá við störf þeirra frá Fjármálaeftirlitinu. Í ályktunum sem höfundar 8. bindisins draga fram í lok þessa kafla um innra eftirlit í bönkunum segir líka:

Af lýsingu regluvarða, innri endurskoðenda og annarra sem komu að innra eftirliti bankanna er ljóst að þeir sem áttu að tryggja góða starfshætti innan bankanna nutu ekki mikils stuðnings hvorki meðal stjórnenda né annarra starfsmanna. Svo virðis sem innan bankanna hafi verið litið á þá sem gleðispilla frekar en mikilvægan þátt til að tryggja heilbrigða viðskiptahætti og þar með hagsmuni bankanna og viðskiptamanna þeirra. (8. bd. bls. 57 (leturbreytingar eru mínar))

Þar segir jafnframt í þessu sambandi: „Hér skiptir þáttur Fjármálaeftirlitsins miklu máli en veikt eftirlit og jafnvel undanþágur frá mikilvægum atriðum í innra eftirliti vekja upp áleitnar spurningar um afstöðu þess til starfsseminnar.“ (8. bd. bls. 57.) Í þessu samhengi þykir mér ástæða til að benda á að í desember 2007 tók Fjármálaeftirlitið út regluvörslu hjá Glitni og gaf henni falleinkunn auk þess sem sett var út á fleiri atriði sem sneri að viðskiptaháttum bankans.

Það er margt sem vekur athygli varðandi þessa úttekt (sjá samantekt hér). Fyrst það sem Fjármálaeftirlitið setur út á. Þá það sem haft er eftir skýrslunni sem var unnin í kjölfar úttektarinnar. Svo það að ekkert er um eftirfylgni varðandi úrbætur en atriðin, sem eru týnd fram, eru mjög alvarleg. Í því samhengi er ástæða til að vekja sérstaka athygli á því hvernig hinir annars orðvöru höfundar 8. bindis Rannsóknarskýrslunnar  enda umfjöllun sína um skýrslu Fjármálaeftirlitsins þar sem þeir segja: „Þegar skýrslan er lesin er í raun með ólíkindum að verið sé að lýsa alþjóðlegum banka með starfsleyfi!“ (8. bd. bls. 52 (leturbreytingar eru mínar svo og upphrópunarmerkið)

                                                                                                                        RS