Siðferði og góðir starfshættir

Eins og áður hefur komið fram þá var vinnuhópnum, sem stóð að 8. bindinu, gert að svara spurningunni „hvort efnahags- hrunið megi að einhverju leyti skýra með starfsháttum og siðferði.“ (8. bindi Skýrslunnar bls. 7 (leturbreytingar eru mínar)) Þess vegna er ekki óeðlilegt að gera nokkra grein fyrir þeim hugmyndum höfunda sem koma fram um hvoru tveggja.   

Höfundarnir benda á að því sé gjarnan haldið fram að það sé erfitt að festa hendur á siðferðinu. Samt þurfum við ekkert að hugsa okkur um þegar við kennum börnunum okkar að það er rangt að: meiða, stela og ljúga enda mynda þessi grundvallaratriði kjarna mannlegs siðferðis.

Þessi atriði geta tekið á sig flóknari mynd í ýmsum aðstæðum. En í grófum dráttum er siðferði ofið úr fjórum megindráttum: 

i) Verðmætum og gildismati. Verðmæti eru í þessu samhengi þau siðferðislegu gildi, svo sem frelsi og réttlæti, sem eru forsendur góðra samskipta og farsæls samfélags.

ii) Dyggðum og löstum einstaklinga. Dyggðir eða mannkostir eru lofsamlegir ríkjandi eiginleikar, svo sem hugrekki og hófsemi, er stuðla að farsæld einstaklinga og samfélags. Lestir eru hið gagnstæða, svo sem græðgi og hroki.

iii) Siðareglum sem standa vörð um siðferðileg verðmæti og hvetja til góðra verka. Siðareglur eru ýmist skráðar eða óskráðar en þær síðarnefndu setja fram meginskyldur og ábyrgð þeirra sem starfa á ákveðnu starfssviði.

iv) Skyldum og ábyrgð sem varða siðferðið eins og það tengist stöðu manna eða hlutverkum. Hlutverkabundin ábyrgð felur í sér að menn eiga að sjá til þess að ákveðnir hlutir gerist eða gerist ekki í krafti þess að þeir gegna tiltekinni stöðu og hafa umsjón með tilteknu starfssviði. (8. bindi Skýrslunnar bls. 10)

„Í störfum fagstétta er siðferði svo samofið góðum starfsháttum að það verður ekki sundur skilið.“ Þetta á til dæmis við um siðferði í viðskiptum og stjórnmálum. Vandaðir og viðurkenndir starfshættir á þessum sviðum mynda þá viðmið fyrir gagnrýna siðferðilega greiningu. Spurningarnar í slíkri greiningu ættu að vera um það hvort menn efni þau loforð sem hugmyndir um:

• fagmennsku
• vandaða starfshætti
• lýðræðislega stjórnarhætti og
  
• góða viðskiptahætti

fela í sér. Vandaðir og góðir stjórnsiðir einkennast til að mynda af því að „embættismenn og kjörnir fulltrúar gegna skyldum sínum af heilindum og samviskusemi. Þær skyldur taka öðru fremur mið af því að störfin fela í sér almannaþjónustu.“ (8. bindi Skýrslunnar bls. 10)

Höfundar árétta svo enn frekar hvaða siðferðilegu viðmið embættismenn og kjörnir fulltrúar þurfa að temja sér svo vel fari með eftirfarandi orðum:

Á opinberum vettvangi þarf siðferðileg hugsun öðru fremur að lúta viðmiðum um almannahagsmuni enda ber almannaþjónum að efla þá og vernda gegn hvers konar sérhagsmunum. Það er einkenni siðferðilegrar hugsunar að hún metur gæði þeirra markmiða sem stefnt er að. Tæknileg hugsun aftur á móti snýst um að velja áhrifaríkustu leiðirnar að völdu markmiði óðháð því hvert það er.

Siðferðileg hugsun hefur átt erfitt uppdráttar meðal annars vegna þess að ákveðið viðmiðunarleysi hefur verið ríkjandi um ágæti markmiða og vantrú á rökræðu um þau. Slík afstaða býr í haginn fyrir að sérhagsmunir þrífist á kostnað almannahagsmuna en það er eitt megineinkenni á því hugarfari sem ríkti hérlendis í aðdraganda bankahrunsins. (8. bindi Skýrslunnar bls. 10 (leturbreytingar eru mínar))

Ég ætla að ljúka þessu innleggi með því að hafa eftir það sem höfundar 8. bindisins segja um lýðræði:

Lýðræði vísar hér [...] einkum til lýðræðislegra stjórnarhátta sem einkennast að aðgreiningu valds og hófsamlegri beitingu þess, upplýsingum til borgaranna og samráði við þá sem stjórnvaldsákvörðun varðar og virðingu fyrir mannréttindum. (bls. 10 (leturbreytingar eru mínar))

                                                                                                                                 RS